حقوق شوهر و زن

ازدواج، پیمانی است که میان مرد و زن، منعقد می شود و هر یک از آن ها با اجرای صیغه ی عقد، در واقع، قراردادی را امضا کرده اند که حقوق و وظایف هر یک از آنان را به وضح بیان کرده است و شرع و عقل و عرف، پایبندی به آن ها را ضروری می دانند. آنچه در این درس، بیان می کنیم، مهم ترین حقوقی است که شوهر نسبت به همسر خویش دارد.

الف- اطاعت
آفریننده ی دانا و توانا، با ظرافت و حکمت ، سرپرستی و مدیریت کانون خانواده را به مرد سپرده، در قرآن مجید فرموده است:
«الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم ... فان اطعنکم فلا تبغوا علیهن سبیلا... »(1)
مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به دلیل برتری هایی که خداوند برای برخی نسبت به برخی دیگر قرار داده است و نیز اتفاقی که از ثروت هایشان (در مورد زنان) می کنند... پس اگر از شما اطاعت کردند، راهی برای تعدی بر آن ها نجویید.
بدین ترتیب، زن به طور کلی...

زدواج، پیمانی است که میان مرد و زن، منعقد می شود و هر یک از آن ها با اجرای صیغه ی عقد، در واقع، قراردادی را امضا کرده اند که حقوق و وظایف هر یک از آنان را به وضح بیان کرده است و شرع و عقل و عرف، پایبندی به آن ها را ضروری می دانند. آنچه در این درس، بیان می کنیم، مهم ترین حقوقی است که شوهر نسبت به همسر خویش دارد.

الف- اطاعت
آفریننده ی دانا و توانا، با ظرافت و حکمت ، سرپرستی و مدیریت کانون خانواده را به مرد سپرده، در قرآن مجید فرموده است:
«الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم ... فان اطعنکم فلا تبغوا علیهن سبیلا... »(1)
مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به دلیل برتری هایی که خداوند برای برخی نسبت به برخی دیگر قرار داده است و نیز اتفاقی که از ثروت هایشان (در مورد زنان) می کنند... پس اگر از شما اطاعت کردند، راهی برای تعدی بر آن ها نجویید.
بدین ترتیب، زن به طور کلی در امور زندگی، تابع شوهر است و باید خواسته های مشروع او را جامه ی عمل بپوشاند تا چرخ زندگی با کم ترین دغدغه و اصطکاک به گردش درآید. در راستای اطاعت از شوهر، نباید بدون اجازه ی او از منزل خارج شود، حتی نمی تواند به خانواده ی خویش سرکشی کند.(2)
امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله چنین نقل می کند:
«ما استفاد امرؤ مسلم فائده بعد الاسلام الفضل من زوجه مسلمه تسره اذا نظر الیها و تطیعه اذا امرها و تحفظه اذا غاب عنها فی نفسها و ماله»(3)
مرد مسلمان، پس از اسلام، سودی برتر از همسر مسلمان به دست نیاورد؛ که وقتی بر او نظر افکند، مسرورش سازد و آن گاه که امرش کند، اطاعت نماید و در غیاب او ، خود و ثروت شوهر را محافظت نماید.
همان امام می فرماید:
«نهی رسول الله صلی الله علیه و آله ان تخرج المرأه من بینها بغیر اذن زوجها فان خرجت لعنها کل ملک فی السماء و کل شی ء تمر علیه من الجن و الانس حتی ترجع الی بیتها...»(4)
پیامبر (ص) اجازه نداده که زن، بدون اجازه ی شوهرش از منزل خارج شود و اگر او چنین کند، همه ی فرشته های آسمان و هر چیزی که او بر آن می گذرد- از جن و انس، وی را لعنت می کنند، تا به منزل بازگردد.
امام خمینی (ره) نیز در این راستا چنین فتوا می دهد:
[اگر] زن بدون اجازه ی شوهر، سفری برود که بر او واجب نباشد، [چنین سفری، معصیت است و باید نماز را تمام بخواند] ولی اگر مثل سفر حج ، واجب باشد، باید نماز را شکسته بخواند.(5)

ب-تمکین
تمکین یعنی آمادگی زن در برابر کامجویی های مشروع شوهر.
همان طور که پیشتر اشاره کردیم، ازدواج از دیدگاه اسلام، امری مقدس، خدایی و کمال آفرین است و حتی انسان ها بدون ازدواج به برخی از کمالات نایل نمی شوند. شهید مطهری (ره ) در این باره می گوید:
«در میان غرایز شهوانی انسان، هر غریزه ای که اشباع شود، اشباع آن تأثیری در معنویت انسان ندارد، جز غریزه ی جنسی؛ لهذا ازدواج از نظر اسلام، سنت و مستحب تعبیر شده. علت اساسی این است که هر مقدار الفت زوجین به یکدیگر بیشتر باشد، یک قدم از «خود فردی»خارج شده اند.. تجربه نشان داده است افرادی که در تمام عمر به خاطر هدف های معنوی ، مجرد زندگی کرده و نخواسته اند دارای زن و بچه باشند که مانع رسیدن آنها به معنویت شود، در همه ی آن ها یک نوع نقص، هر چند به صورت یک خامی وجود داشته است؛ گویی انسان یک نوع کمال روحی دارد که آن کمال روحی که در همه ی مکتب ها و مدرسه ها حاصل نمی شود، [در سایه ی ازدواج حاصل می شود.](6)
قرآن مجید، از همسر، تعبیر به لباس کرده، می فرماید:
«.. هن لباس لکم و انتم لباس لهن...» .
زنان، لباس شما هستند و شما [مردان] لباس آنان هستید.(7)
ظاهر واژه ی لباس ، همان معنای معروفش می باشد و در این جا به استعاره به کار رفته است؛ زیرا هر یک از زن و شوهر، طرف دیگر را از ارتکاب فسق و فجور و اشاعه ی آن در میان مردم، حفظ می کند. پس در واقع، مرد، لباس و ساتر زن است و زن هم ساتر مرد است.(8)
در دیدگاه اسلام ، مسأله ی زناشویی، هدفی انسانی و روحی و بسیار فراتر از ارضای غریزه ی جنسی یا شهوت رانی است و به همین دلیل نیز، زن را موظف کرده در برابر این خواست طبیعی مرد، کاملا تمکین کند و او را از این حق طبیعی محروم ننماید، چنان که مرد را موظف کرده که به درخواست فطری زن، پاسخ مثبت دهد. بنابراین؛
زنی که عقد دائمی شده... بایدخود را برای هر لذتی که شوهر می خواهد تسلیم نماید و بدون عذر شرعی از نزدیکی کردن او جلوگیری نکند.(9)
هم چنین زن باید خود را برای شوهر ش بیاراید، بوی خوش استعمال کند و بهترین لباس های خود را بپوشد چنان که امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله چنین نقل کرده است:
«.. علیها ان تطیب باطیب طیبها و تلبس احسن ثیابها و تزین باحسن زینتها و تعرض نفسها علیه غدوه و عشیه و اکثر من ذلک حقوقه علیها»(10)
بر زن لازم است بهترین عطر را به خود بزند و نیکوترین جامه ی خویش را بپوشد و جالب ترین زیورآلاتش را بیاویزد و خود را هر صبح و شام در اختیار شوهرش قرار دهد و حقوق شوهر بر زن، از این نیز بیشتر است.
موضوع تمکین زن در برابر شوهر از نظر اسلام به اندازه ای مهم است که امام باقر علیه السلام می فرماید: رسول خدا (ص) به زنان مسلمان می فرمود:
« لا تطولن صلاتکن لتمنعن ازواجکن»(11)
نمازتان را طولانی نکنید تا مانع کامیابی شوهرانتان نشوید!
محدوده ی تمکین
تمکین زن در برابر شوهر منحصر به مسائل زناشویی و استمتاعات مشروع در خروج از منزل است و در موارد یاد شده نیز زن، در شرط ضمن عقد می تواند سهم بیشتری را از شوهر طلب کند؛
س- اگر زنی قبل از عقد با شوهرش توافق کند که بعد از ازدواج، تحصیل و یا کار بکند، ولی بعد از ازدواج ، شوهرش با این کار مخالفت کند، آیا واجب است زن از شوهر اطاعت کند.
ج- اگر در عقد نکاح، شرط کنند یا عقد، مبنی بر آن واقع شود، شوهر نمی تواند جلوگیری نماید.(12)
اگر در عقد، شرط شود که مرد با زن نزدیکی نکند خواه در عقد دائم یا موقت - چنین شرطی ، لازم الاجراست، گرچه زن می تواند بعد از عقد چنین اجازه ای به شوهر بدهد.(13)
اگر در عقد شرط شود که شوهر، زن را از شهرش بیرون نبرد یا در فلان شهر و منزل سکونت دهد، باید به آن ملتزم باشد.(14)
در برخی موارد نیز، تمکین از نظر شرعی ممنوع است؛
1-در ایام عادت ماهانه، آمیزش بر زن و مرد حرام است و با ارتکاب آن، مرد باید کفاره بپردازد.(15)
2- در ایام نفاس (نقاهت پس از زایمان) نیز آمیزش حرام است، و اگر چنین کنند، احتیاط واجب آن است که مرد کفاره بپردازد.(16)
3- در روزهایی که زن، روزه ی واجب گرفته است، تمکین جایز نیست و کسی که به واسطه ی مسافرت یا مرض (در ماه رمضان) روزه نمی گیرد، نمی تواند زن روزه دار خود را مجبور به آمیزش کند و اگر او را مجبور نماید، بنابراین احتیاط باید کفاره اش را بدهد.(17)
4- اگر زن یا مرد برای حج عمره، محرم شده باشند، حق هیچ گونه کامجویی، حتی با نگاه کردن را از یکدیگر ندارند.(18)

حقوق زن
زن با اجرای صیغه ی عقد، شریک زندگی مرد می شود و از نظر شرع، عقل و عرف حقوق خاصی به او تعلق می گیرد که می توان آن ها را به دو نوع واجب و مستحب تقسیم کرد.

الف- حقوق واجب
1- مهریه
هرگونه مال منقول و غیر منقول یا حقوق دیگری که در عقد، مورد توافق زن و مرد قرار می گیرد، با اجرای صیغه ی عقد، الزام آور می شود و زوج باید آن را بپردازد؛ خواه زوجه آن را مطالبه کند یا نکند، به شرط این که زوج، توانایی پرداخت آن را داشته باشد و حتی زن می تواند پیش از دریافت مهریه (اگر مدت دار نباشد)، در برابر شوهر تمکین نکند.(19)
احکام مهریه:
اصل مهریه با اجرای صیغه ی عقد محرز می شود و اگر؛
-زن و مرد با یکدیگر عروسی کنند، زن، مستحق همه ی مهریه می شود.(20)
- اگر مرد پیش از عروسی، زن را طلاق دهد، نصف مهریه را باید بپردازد.(21)
- اگر زن پیش از عروسی بمیرد، ورثه ی او، حق نصف مهریه را دارند.
- اگر مرد پیش از عروسی بمیرد، بهتر است ورثه ی او با زن در مورد مهریه مصالحه کنند.(22)
اگر مرد، همه ی مهریه ی زن را بپردازد، ولی پیش از عروسی او را طلاق دهد، حق دارد نصف مهریه را بازپس بگیرد.(23)
اگر زن، مهریه ی خود را به شوهرش ببخشد و مرد پیش از عروسی او را طلاق دهد، باید نصف مهریه ی او را به او بپردازد.(24)
2- نفقه
منظور ازنفقه، تأمین مخارج و نیازمندی های عادی زندگی اعم از خوراک، پوشاک، مسکن و لوازم زندگی، دارو و درمان، لوازم بهداشتی و آرایشی مانند آن است.
- خوراک زن باید از نظر کمی و کیفی به گونه ای باشد که او را سیر کند، موافق طبع او باشد و نیازمندی های بدنش را برآورده سازد؛ همین طور غذای متداول و متعارف بین مردم باشد. هم چنین زن، مستحق میوه ی فصل به اندازه ی متعارف و موادی چون قند و چای و مانند آن می باشد.(25)
- پوشاک او نیز در حد متعارف همشهری هایش باید تأمین شود و مرغوبیت آن از نظر اندازه و جنس و زمستانه و تابستانه، مد نظر قرار گیرد و اگر زن، اهل تجمل خودآرایی است، لباس افزون بر متعارف باید برایش فراهم گردد.
- همین طور، زوجه، مستحق مسکنی است که شایسته ی حال او وامثال اوست و این حق را دارد که مسکن مستقل مطالبه کند؛ خواه ملکی باشد یا اجاره ای و عاریه ای. چنان که اثاث منزل نیز باید در حد متعارف برایش فراهم شود.(26)
اگر زن از خانواده های اشرف است- که دارای نوکر و کلفت هستند- مرد باید برای او خدمتکار بگیرد؛ گرچه نیاز به بیش از یک نفر هم داشته باشد.(27)
اگر شوهر، مخارج زن را به شکل هفتگی یا ماهانه بپردازد و زن آن را خرج نکند یا صرفه جویی نماید، شوهر، حق باز پس گیری آن را ندارد.(28)
زن، حق دارد در خورد و خوراک، هم خرج شوهر و دیگر اعضای خانواده باشد یا این که خرج خود را جدا کند و شوهر حق ندارد او را به هم خرجی ، ملزم کند.(29)
شرایط وجوب نفقه؛
1- دائمی بودن زوجه؛ پس نفقه به همسر موقت تعلق نمی گیرد.
2-تمکین زوجه در آن چه اطاعت شوهر لازم است، پس زنی که از اطاعت شوهر، تمرد کند، حق نفقه ندارد.(30)
3- زوجه بر دین مقدس اسلام پایبند باشد؛ اگر زن مرتد شود، حق نفقه ندارد.(31)
4- اگر زوج یا زوجه به حدی خردسال باشد که امکان کامجویی نداشته باشد، ظاهرا نفقه واجب نمی شود.(32)
- اگر زوجه با عذر شرعی یا عقلی در برابر شوهر تمکین نکند، نفقه اش قطع نمی شود، مثل این که به علت عادت ماهانه، احرام ، اعتکاف واجب، بیماری و مانند این ها تمکین نکند.
- اگر زوجه با اجازه ی زوج به مسافرت برود، خواه واجب باشد خواه مستحب یا مباح، حق نفقه دارد. هم چنین اگر بدون اجازه ی زوج به سفر واجبی برود که وقتش محدود است مانند حج واجب.(33)
3- بیتوته
مرد، مجاز نیست همسرش را به گونه ای رها کندن که معلوم نباشد آیا شوهر دارد یا ندارد. زن در این حالت «معلقه» می گویند و ضرورت دارد مرد به قدر لازم به همسرش سرکشی کند و شب هایی را نزد او بماند که به حالت معلقه درنیاید. این کار را اصطلاحا «حق بیتوته» می نامند که به شکل های زیر ضرورت می یابد؛
الف- اگر مرد، یک همسر دائمی دارد، بیتوته حد معینی ندارد، ولی نمی تواند زن را به حالت معلقه رها کند و حداقل بیتوته بنابر مشهور، هر چهار شب، یک بار است.
ب- اگر مرد، بیش از یک همسر دائمی دارد؛ وقتی نزد یکی از آن ها بیتوته کند، واجب است هر چهار شب، یک بار نزد دیگری نیز بیتوته کند.(34)
چند مسأله
1- حق بیتوته برای همسر دائمی، محرز است و همسر موقت، حق بیتوته ندارد.(35)
2- شرط وجوب نفقه ی همسر، نیازمندی او نیست؛ او مستحق نفقه است؛ گر چه جزو ثروت مندترین مردم نیز باشد.(36)
3- نفقه ی همسر بر نفقه ی دیگر خویشاوندان مقدم است و مرد پس از تأمین نیازمندی های وی می تواند به دیگر نزدیکان خود انفاق کند.(37)
4- اگر مرد با داشتن امکان مالی از پرداخت نفقه ی همسرش امتناع ورزد، زن حق دارد نزد حاکم شرع شکایت کند و از آن طریق، حقوق خویش را استیفا نماید.(38)
5- زن- خواه دائمی باشد خواه موقت- در هر چهار ماه، حق یک بار آمیزش دارد و برای شوهر جایز نیست، او را از چنین حقی محروم کند، مگر این که او اجازه بدهد یا عذری مانع این کار باشد.(39)

ب - حقوق مستحب
منظور از حقوق مستحبی، اموری است که رعایت آن ها از سوی شوهر، سبب تقویت بنیاد خانواده می گردد و مرد از این طریق به پاداش الهی نایل می شود؛ گرچه مراعات آن ها الزام آور نیست و زن نمی تواند هیچ یک را مطالبه کنند. برخی از آن حقوق عبارت است از:
1- توسعه ی رفاهی
برای مرد، زیبنده است نسبت به توسعه ی اقتصادی و فزونی درآمد خود، بر رفاه و آسایش خانواده ی خویش بیفزاید و به تعبیر رهبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله:
«ان المؤمن یأخذ بآداب الله؛ اذا وسع الله علیه اتسع و اذا امسک عنه امسک»(40)
همانا مؤمن، آداب الهی را دریافت می کند؛ هرگاه خدا به او توسعه دهد، او نیز به [دیگران] توسعه می دهد و هرگاه خدا از او بازدارد، او نیز چنین می کند.
امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:
«ینبغی للرجل ان یوسع علی عیاله لئلا یتمنوا موته»(41)
شایسته است مرد، بر عیالش، توسعه دهد تا مرگ او را آرزو نکنند!
2- آمادگی و آراستگی
میان زن و شوهر، رابطه ی عاطفی و عشق و محبت الهی، برقرار است و هر یک از آن ها موظفند در تحکیم و صیانت چنین رابطه ای کوشا باشند؛ به همین دلیل مرد باید همواره به گونه ای آراسته و خوش نما باشد که محبت همسرش را به خود معطوف دارد و اگر برعکس عمل شود، ارتباط عاطفی میان آن ها ضعیف و در مواردی - نیز - خطرساز می شود. در روایات اسلامی، همان گونه که زن موظف شده تا خود را برای شوهر بیاراید، به مردان نیز چنین سفارشی شده است و بزرگان اسلام، چنین سنتی داشته اند:
« حسن بن جهنم» می گوید:
امام رضا علیه السلام را دیدم که محاسنش را رنگین کرده بود، با تعجب پرسیدم فدایت شوم، شما نیز محاسنتان را خضاب کرده اید؟! فرمود: آری . آراستگی و آمادگی مرد از جمله کارهایی است که بر عفت و پاکدامنی زن می افز اید و اگر مردان خود را برای همسرانشان آماده نکنند، عفت زنان کاهش می یابد [وبه دیگران توجه می کنند] و همان گونه که تو دوست نداری همسرت را بی تفاوت ببینی، او نیز چنین حالتی را از تو نمی پسندد، اصولا نظافت و خوشبویی و اصلاح سر و صورت از اخلاق پیامبران است.(42)
3- محدودیت کاری
مرد باید در حد توان، از واگذاردن کار به خصوص کارهای سخت و طاقت فرسا به همسر خویش امتناع ورزد. شایسته ترین کارها برای زن، تربیت فرزند صالح و خوب شوهر داری کردن است. وقتی حضرت زهرا و علی علیهما السلام برا ی تقسیم کارهایشان با رسول اکرم (ص) مشورت کردند، آن حضرت، کارهای خارج از منزل را به امیرمؤمنان و کارهای داخلی منزل را به حضرت زهرا (ع) واگذار کرد. حضرت زهرا (ع) پس از این تقسیم بندی فرمود: کسی جز خدا نمی داند که من چقدر مسرور شدم از این که پیامبر (ص) مرا از کارهای خارج از منزل و درگیری با مردان معاف کرد!(43)


...............................................................................................................................

پی نوشت :

1- نساء ( 4)، آیه ی 34.
2-تحریر الوسیله، ج 2، ص 303.
3- وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی ، ج 20، ص 40، آل البیت.
4- همان، ص 161.
5- توضیح المسائل، بعد از مسأله ی 1294.
6- تعلیم و تربیت در اسلام، شهید مطهری، ص 248-249، صدرا.
7- بقره(2)، آیه ی 187.
8- المیزان، ج 2، ص 44.
9- توضیح المسائل، مسأله ی 2412.
10- وسائل الشیعه، ج 20، ص 158.
11- همان، ص 164.
12- احکام خانواده، عبدالرحیم موگهی، ص 111، ( استفتا از دفتر امام خمینی)
13- همان، مسأله ی 4.
14- تحریرالوسیله، ج 2، ص 303، مسأله ی 3.
15- توضیح المسائل، مسأله ی 450-452.
16- همان، مسأله ی 514.
17- همان مسأله ی 1683.
18- تحریر الوسیله، ج 1، ص 419، قبل از مسأله ی 1.
19- تحریر الوسیله، ج 2، ص 299، مسأله ی 11.
20-تحریر الوسیله، ج 2، ص 300، مسأله ی 15.
21- همان، مسأله ی 13.
22- همان، مسأله ی 14.
23- همان، مسأله ی 13.
24- همان، مسأله ی 16.
25- همان، ص 315، مسأله ی 8.
26- تحریر الوسیله، ج 2، ص 316، بقیه ی مسأله ی 8.
27- همان.
28- همان، ص 317، مسأله ی 11.
29- همان، مسأله ی 12.
30- همان، ص 313، مسأله ی 1.
31- همان، ص 314، مسأله ی 3.
32- همان، ص 314، مسأله ی 4.
33- تحریرالوسیله، ج 2، ص 314، مسأله ی 5.
34- همان، ص 303-304، مسأله ی 1.
35- همان، ص 304، مسأله ی 2.
36- همان، ص 319، مسأله ی 19.
37- همان، مسأله ی 20.
38- ر.ک: تحریر الوسیله ج 2، ص 319، مسائل 16-18.
39- همان، ص 242، مسأله ی 13.
40- وسائل الشیعه، ج 21، ص 541.
41- همان، ص 540.
42- وسائل الشیعه، ج 20، ص 246.
43- وسائل شیعه، ج 20، ص 172.


منبع: کتاب فقه خانواده